.jpg)
Dimensie Feit & fictie
Vele versies van de werkelijkheid
Kunst & design nodigen je vaak uit om na te denken over de wereld om je heen. Kunst & design houden je als het ware een spiegel voor: soms één die de werkelijkheid nabootst en soms juist één die haar vertekent. Bij kunst die de feiten nabootst, kun je denken aan een schilderij dat zo realistisch mogelijk een landschap weergeeft. Of aan een kostuumfilm waarin het verhaal en alle details kloppen met historische bronnen. Kunst die gebruikmaakt van fictie neemt je juist mee naar een fantasiewereld. Denk aan de droomachtige schilderijen van Salvador Dali aan sprookjes waarin pratende dieren voorkomen, of aan sciencefictionfilms waarin allerlei onrealistische dingen gebeuren. In al deze gevallen kun je genieten van het verhaal of de voorstelling, maar je kunt er ook iets van leren. Kostuumfilms leren je iets over het verleden: ze laten je nadenken over hoe mensen vroeger met elkaar omgingen en hoe dat er nu aan toegaat. Sprookjes zitten boordevol wijze lessen over goed en kwaad. En sciencefictionfilms confronteren je met problemen uit onze tijd, die in de toekomst grote gevolgen kunnen hebben. Vaak gebruikt een kunstenaar/ontwerper dus fictie om je na te laten denken over de werkelijkheid!
Macht verbeeld
Het toneelstuk Richard III (circa 1595) van Wiliam Shakespeare gaat over de gelijknamige koning van Engeland uit de vijfiende eeuw. Shakespeare zet hem neer als een schurk die door zijn honger naar macht letterlijk over lijken gaat. Volgens historici is Shakespeares weergave van deze koning een beetje overdreven. Toch is Richard III uitgegroeid tot een van de beroemdste stukken uit de theatergeschiedenis. Niet vanwege de weergave van de feiten, maar omdat het stuk ons iets leert over hoe macht werkt. Dat is een thema dat nog altijd actueel is. Regisseurs kiezen steeds nieuwe invalshoeken en tonen geregeld overeenkomsten met moderne dictators. In een filmversie uit 1995 lijkt Richard III bijvoorbeeld verdacht veel op Hitler. En in een recente Nederlandse uitvoering wordt Shakespeares verhaal afgewisseld met popsongs van Tom Waits. Hierdoor wordt het een eigentijds verhaal dat je laat nadenken, niet alleen over het verleden, maar ook over onszelf.
De wereld in een nieuw licht zien
Kunstenaars (en designers) spelen graag met de grens tussen feit en fictie. Een kunstzinnige interpretatie heeft vaak meer impact dan droge feiten. Door wat fantasie aan de werkelijkheid toe te voegen, laten kunstenaars je de wereld in een nieuw licht zien. Soms vervaagt daarbij het onderscheid tussen echt en onecht.
Dansende bankiers
De dansfilm ‘Voices of Finance’ (2015) brengt werkelijkheid en verbeelding op een originele manier samen. Onderwerp is de wereldwijde kredietcrisis van 2008, die ontstaat nadat Amerikaanse banken te grote risico’s nemen met goedkope hypotheken. Banken vallen om en overheden voelen zich gedwongen de financiële sector te redden. Het uitgangspunt voor de film zijn interviews van journalist Joris Luyendijk met anonieme Londense bankmedewerkers. Hij interviewde hen om de oorzaken van de kredietcrisis te achterhalen. Waarom hebben banken zulke risico’s genomen? De bankmedewerkers beschrijven de bedrijfscultuur bij veel zakenbanken: de druk om te presteren, hebzucht en onzekerheid.
De dansfilm ‘Voices of Finance’ vertaalt de ervaringen van de bankmedewerkers in dans. Filmmaker Clara van Gool bedacht tien personages voor dansers van onder meer Het Nationale Ballet en het Nederlands Dans Theater. Om de beurt dansen ze door het financiële district van Londen, terwijl ze monologen uitspreken uit Luyendijks interviews. Het eerste personage is tevreden met zichzelf en danst zorgeloos naar zijn werk. Bij de volgende pesonages nemen de zorgen toe: stress, verantwoordelijkheid, schuldgevoel en angst – al deze stemmingen worden verwoord en tegelijkertijd in dans uitgebeeld.
‘Voices of Finance’ is een mix tussen documentair en videoclip. Het beeld van dansende bankiers werkt vervreemdend. Tussen de kolossale wolkenkrabbers, imposante marmeren lobby’s en lege vergaderruimtes lijken zij opeens poppetjes in een groot spel. Tegelijkertijd krijgen hun verhalen een emotionele lading doordat ze worden gedanst. Dit biedt een nieuw perspectief op de bankwereld.
Registratie of manipulatie?
Soms is het moeilijk te bepalen wat echt is en wat niet. Het werk van de Canadese fotograaf Jeff Wall doet op het eerste gezicht denken aan documentaire fotografie. We zien mensen lopend over een troitoir, huiselijke taferelen of landschappen. Niets bijzonders eigenlijk. Maar als je beter kijkt, zie je dat in zijn foto’s een spanning zit: iets lijkt niet te kloppen.
Startpunt voor Walls foto’s is steeds een persoonlijke herinnering die hij op de foto probeert na te bootsen. Iedere foto is nauwkeurig in scène gezet en naderhand digitaal bewerkt, om de oorspronkelijke ervaring zo dicht mogelijk te benaderen. Op ‘Boy falls from tree’ (2010) reconstrueert Wall een jeugdherinnering van toen hij zelf uit een boom viel. Technisch gezien was deze foto heel lastig te maken: er werden zo’n vierhonderd foto’s geschoten voor het gewenste beeld werd bereikt! Ook Walls manier van exposeren is bijzonder. Hij drukt zijn foto’s niet af op fotopapier, maar gebruikt grote kleurendia’s die van achteren worden verlicht door tl-buizen. Deze lichtbakken – meestal gebruikt voor straatreclames – dragen bij aan het onwerkelijke effect van zijn foto’s. Hripsimé Visser, conservator van het Stedelijk Museum Amsterdam, beschrijft dat als volgt: ‘Jeff Walls thema’s zijn schijnbaar alledaags maar tegelijkertijd ongelooflijk spannend. Wat op het eerste gezicht helder en begrijpelijk lijkt, is ook complex en raadselachtig’.
Satire?
Veel kunstenaars (en designers) gebruiken hun verbeelding om je over de werkelijkheid te laten nadenken. Satirische kunst neemt juist een loopje met de werkelijkheid en zet je op het verkeerde been. Sommige kunstenaars gaan een stap verder: zij liegen om de waarheid aan het licht te brengen.
Echt of nep?
‘Exit Through the Gift Shop’ (2010) is het filmdebuut van de geheimzinnige straatkunstenaar Banksy. In deze documentaire zien we Thierry Guetta, een onhandige Fransman die een film wil maken over street artists. Hij wint het vertrouwen van zijn held Banksy, en filmt de artiest terwijl deze ’s nachts muurschilderingen maakt. Maar Guetta blijkt weinig talent te hebben als documentairemaker. Gaandeweg worden de rollen omgedraaid: Banksy besluit de film zelf te maken en Guetta ontpopt zich als kunstenaar. Onder de artiestennaam Mr. Brainwash organiseert hij een grote expositie in Los Angeles. De kwaliteit van Guetta’s werk is twijfelachtig, maar hij krijgt veel publiciteit en de tentoonstelling wordt een hype. Mr. Brainwash wordt onthaald als nieuwe kunstsensatie en verkoopt zijn werk voor astronomische bedragen.
‘Exit Through the Gift Shop’ toont hoe gevoelig de kunstwereld is voor hypes. Het verhaal is echter zo onwaarschijnlijk dat veel kijkers zich afvragen of de film wel ‘echt’ is. Is het een documentaire of een mockumentary? (nepdocumentaire). Heeft Banksy de film gemaakt om de spot te drijven met de kunstwereld? Banksy’s identiteit is onbekend, dus we kunnen het hem niet vragen. Guetta beweert dat de film 100% echt is, maar is hij wel te vertrouwen? Van de andere kant: de tentoonstelling heeft echt plaatsgevonden, kranten schreven erover en Mr. Brainwash verkoopt nog altijd kunst. Maakt het dan uit of het project ooit als grap is begonnen?
De waarheid liegen
Het Amerikaanse kunstenaarsduo The Yes Man (Jacques Servin en Igor Vamos) neemt het niet zo nauw met de feiten. Volgens deze twee activisten gaat het slecht met de wereld, maken multinationals het alleen maar erger en kijken regeringen besluiteloos toe. Dat vraagt om ongewone maatregelen om onze planeet te redden.
Op 3 december 2004 verschijnt een woordvoerder van chemieconcern Dow Chemical in een live-uitzending van BBC World. Hij kondigt aan dat zijn bedrijf na twintig jaar eindelijk verantwoordelijkheid neemt voor de enorme giframp die het veroorzaakte in de Indiase stad Bhopal. Hij belooft alle milieuschade te herstellen en de slachtoffers 12 miljard dollar schadevergoeding te geven. Alleen: deze man blijkt helemaal geen woordvoerder van Dow Chemical, maar een van The Yes Man.
De tactiek van The Yes Man is steeds hetzelfde: ze verspreiden nepnieuws om de publieke opinie te beïnvloeden. Eerst maken ze websites na van bedrijven waar ze kritisch over zijn, zoals Shell of MacDonald’s. Vervolgens versturen ze neppersberichten en proberen ze als woordvoerder te spreken op conferenties of in tv-programma’s. En als ze eenmaal de aandacht van de media hebben, beloven The Yes Man maatregelen. Het bedrijf zal dan moeten reageren en kan niet zomaar zeggen dat ze helemaal niets gaan doen. Zo willen The Yes Man mensen wakker schudden en bedrijven dwingen hun beleid te veranderen.
Links Verfilming (1995), regie Richard Loncraine.
Rechts Theatergroep Orkater in samenwerking met Stadsschouwburg Amsterdam (2010), regie Matthijs Rümke
Twee moderne uitvoeringen van het toneelstuk Richard III van William Shakespeare (circa 1595)
Jeff Wall, Boy falls from tree (2010)
Dansfilm van Clara van Gool, gebaseerd op de spraakmakende Banking Blogs van Joris Luyendijk in The Guardian over de financiële wereld in Londen.
Clara van Gool, Voices of Finance (2015)
Filmstill uit Exit Through the Gift Shop (2010), regie Banksy
Exit Through the Gift Shop (2010), regie Banksy
BBC World-interview met The Yes Men (2004)