.jpg)
Dimensie Herkenning & verveemding
Edvard Munch, De schreeuw, 1893
Vertrouwd of vreemd
Kunstenaars gebruiken vaak herkenbare beelden of situaties in hun werk. Dat roept soms krachtige gevoelens op. Zo kan een bepaalde melodie je meteen terugbrengen naar je kindertijd, of doet een landschapsschilderij denken aan die mooie vaknatie in Frankrijk. Een scène uit een toneelstuk waarin een personage zijn geliefde verliest, herinnert aan die keer dat je zelf zoveel liefdesverdriet had. Andere kunstwerken roepen juist vervreemding op: het gevoeld dat je een situatie niet begrijpt en deze niet kunt vatten. Edvard Munchs schilderij De schreeuw is hier een voorbeeld van. Soms gebruiken kunstenaars vervreemdende elementen om de toeschouwer te laten nadenken, zoals de toneelschrijver Bertolt Brecht. Als iets vervreemdend is, vinden mensen het gek of absurd en weten ze niet wat ze ermee moeten. Vervreemding gaat soms samen met gevoelens van eenzaamheid en machteloosheid. Maar iets waar je geen grip op hebt kan ook juist grappig en bevrijdend zijn. je wordt even helemaal op het verkeerde been gezet en kijkt daarna weer met een frisse blik naar de alledaagse werkelijkheid.
Vervreemdende schreeuw
De schreeuw is een bekend schilderij van de Noorse kunstenaar Edvard Munch. Hierin spelen herkenning en vervreemding beide een rol. Meteen valt de hoofdfiguur op: hij houdt zijn hoofd vast en zijn ogen en mond wijd open. We horen niets, maar herkennen toch een schreeuw die door merg en been gaat. De figuur is niet eens een duidelijke herkenbaar persoon en toch kunnen we ons verbinden met zijn gevoeld van wanhoop en eenzaamheid. Ook het landschap, versimpeld met golvende lijnen en felle kleuren, herkennen we als een omgeving met boulevard, water, heuvels en op- of ondergaande zon. Voor Munch vormen gevoelens van angst en isolatie vaker het startpunt voor zijn schilderijen. De schreeuw gaat over een herinnering aan een wandeling met twee vrienden. Plotseling wordt hij overvallen door de felrode en oranje kleuren van de ondergaande zon: alsof de natuur het uitschreeuwt. Het schilderij toont de vervreemdende ervaring van dat specifieke moment. Maar de gevoelens van overweldiging en paniek die daarmee gepaard gaan, zijn juist herkenbaar voor de toeschouwer.
Vervreemding in herkenbare context
Om gevoelens van vervreemding op te roepen, neemt een kunstenaar vaak iets herkenbaars las uitgangspunt. Zo vertrekt filmregisseur David Cronenberg vanuit alledaagse voorwerpen, zoals televisies en spelcomputers, om daar een hele nieuwe werkelijkheid mee te creëren. En de angstaanjagende poppen van Jordan Wolfson doen ons misschien wel aan ons eigen lichaam denken.
Vergroeid met een computerspel
eXistenZ is een film van de Canadese regisseur David Cronenberg. Hij onderzoekt de relatie tussen de mens en de technologie die ons omringt. In de film is eXistenZ de naam van een computerspel. Dit spel creëert een virtuele wereld, die je betreedt wanneer je het spel als een soort navelstreng inplugt in je ruggenwervel. Het is dan verweven met het eigen lichaam, als een extra orgaan. De levens van de personages zitten vol geweld, drama, intrige en avontuur. Gedurende de film is onduidelijk wat echte en virtuele werkelijkheid is, en ook of de personages uit eigen wil handelen of door het spel geleid worden. De toeschouwer herkent het idee van een computerspel en hoe dit werkt. Maar hij wordt ook voortdurende om de tuin geleid en verrast door vervreemdende elementen, zoals een smerig pistool gemaakt van botten en organen, of bizarre scènes die ineens op pauze worden gezet door de personages zelf.
De film zit vol hints over de dubbele werkelijkheid, zoals veranderingen in camerastandpunten, stijl van het decor, kleurgebruik en acteerwerk, die je als toeschouwer kunt opsporen. Film is hier een heel geschikt medium voor, omdat verschillende scènes elkaar direct kunnen opvolgen. Zo 'reis' je razendsnel tussen locaties en tijden: een werkelijkheid waarin verschillende (virtuele) werelden naast elkaar bestaan.
Door je een vervreemdende ervaring te geven, wil David Cronenberg je met deze film laten nadenken over onze eigen omgang met technologie.
Spannende marionet
De Amerikaanse kunstenaar Jordan Wolfson heeft een hoge stellage van stalen buiten laten bouwen. Een grote houten marionet hangt aan kettingen tussen de buizen en wordt agressief alle kanten op geslingerd. Om de zoveel minuten takelen de kettingen de robotpop omhoog en laten deze vervolgens rus tegen de grond vallen. Ondertussen kijkt de pop af en toe om zich heen. bezoekers staan er overrompeld bij en kunnen niet stoppen met staren. Het is een waar spektakel. De pop kijkt boos en zijn kleren zijn versleten. Hij herinnert aan ondeugende tekenfilmfiguren of gekke handpoppen uit kindertelevisie. De kettingen lijken op martelwerktuigen uit de middeleeuwen, maar zijn tegelijkertijd moderne computergestuurde machines. De vierkante arena waar het publiek omheen staat, doet denken aan een traditioneel theater; de stellingen aan een podium van een popconcert. En toch roept het werk ook één en al vervreemding op: de marionet is ronduit angstaanjagend en kan de bezoeker - met behulp van nieuwe technologie - daadwerkelijk aankijken. De robot is naar het menselijk lichaam gemaakt en roept daarom een ongemakkelijk gevoel op. Hij is gedoemd voor eeuwig aan de kettingen te hangen; sterven kan hij niet. Misschien staan zijn ketens wel symbool voor onze groeiende afhankelijkheid van de technologische vooruitgang. Want hoe vrij zijn wij?
Vervreemding in het theater
Veel theatermakers streven naar realisme: theater dat zo echt mogelijk lijkt. Het biedt herkenning, waardoor de toeschouwer zich in de personages kan inleven. Sommige toneelschrijvers kiezen juist een andere strategie: zij gebruiken vervreemding om het publiek na te laten denken over misstanden in de maatschappij of de absurditeit van het leven.
Vervreemdend gangstersprookje
De Duitse schrijver en regisseur Bertolt Brecht is begin twintigste eeuw zeer kritisch over realistisch theater. Brecht wil helemaal geen inleving of ontroering., hij wil het publiek kritisch laten nadenken. Daarvoor is afstand nodig: hij gooit de bestaande theaterregels overboord en bedenkt allerlei vervreemdingseffecten. Brecht zet scènes in een andere volgorde en wisselt van decor voor de ogen van het publiek. Hij verbiedt zijn spelers om zich in hun rol in te leven en plaatst een verteller op het toneel, die het verhaal steeds onderbreekt en uitleg geeft. het publiek wordt er zo voortdurend aan herinnerd dat het naar theater kijk en bij de les moet blijven.
De Driestuiversopera (1928) bevat songs van componist Kurt Will, die worden gezongen door acteurs met ongetrainde stemmen. Ook dat werkt vervreemdend. Het stuk speelt zich af in de Londense onderwereld. Die staat model voor het kapitalisme, waarin iedereen in de eerste plaats voor zichzelf zorgt. 'Eerst komt het vreten, dan pas de moraal', zingt een personage. Gangsterbaas Mackie Messer is een echte vrouwenversierder. Hij trouwt in het geheim met de mooie Polly Peachum. Als haar vader erachter komt, wil die hem aan de galg zien bungelen. De strop is al om Mackies nek geknoopt, wanneer opeens een bode van de koningin verschijnt die hem gratie verleent en in de adelstand verheft. Brecht wil maar zeggen: theater is een sprookje, het echte leven is dat niet.
Absurd theater
Winnie, een vrouw van middelbare leeftijd, zit om onverklaarbare redenen tot haar middel ingegraven in de grond. De zon schijnt fel. Gelukkig ligt alles wat ze nodig heeft binnen handbereik: parasol, tas, lippenstift, tandenborstel, pistool. Zo goed als het gaat volgt Winnie haar dagelijkse routine. Ze kwebbelt aan een stuk door: tegen zichzelf en tegen haar man Willie, die zwijgend op de achtergrond rondscharrelt. Ondanks haar situatie blijft Winnie onverstoorbaar optimistisch: om de haverklap zegt ze 'Oh this is a happy day'.
In de tweede akte is Willie verdwenen en steekt alleen Winnies hoofd nog uit de grond. Steeds als ze in slaap dreigt te vallen, klinkt er een harde bel waardoor ze wakker schrikt. Ook nu praat Winnie onverstoorbaar door, misschien wel om haar angst te onderdrukken?
Happy Days (1961) van de Ierse toneelschrijver Samuel Beckett is grappig en verdrietig tegelijk, door de flinke dosis absurdisme. Deze toneelstroming wordt ook wel absurd theater genoemd. Uitgangspunt is dat áls het bestaan al zin heeft, de mens het in elk geval niet kan doorgronden. In Happy Days komt het publiek nooit te weten wat het allemaal te betekenen heeft - net als in het leven zelf eigenlijk. Zo bezien gaat de voorstelling over miscommunicatie, over de eenzaamheid van de mens en de absurditeit van het bestaan.
Huiswerkopdrachten 'Herkenning & vervreemding'
Lees allereerst de bovenstaande teksten over de dimensie Herkenning & vervreemding door.
1. De Schreeuw van Edvard Munch
Bekijk hierboven de afbeelding 'De Schreeuw' van Edvard Munch (1893).
1.1. Beschrijf de gevoelens die naar voren komen in dit schilderij.
1.2 Door welke aspecten van de voorstelling worden deze gevoelens opgeroepen?
1.3 Welke herken je en welke wekken vervreemding op.
2. Existenz
Bekijk de trailer van eXistenz.
2.1 Benoem drie elementen waardoor vervreemding ontstaat in deze trailer. Let daarbij bijvoorbeeld op de muziek, camerastandpunten, het uiterlijk en gedrag van personages, vormgeving en decorstukken.
2.2 Welke elementen zijn kenmerkend voor thrillers in het algemeen?
3. Jordan Wolfson
Lees de tekst over Jordan Wolfson nog eens speciaal goed door en bekijk dan deze trailer met een ander kunstwerk van Jordan.
In het werk van Jordan Wolfson staat een animatronic centraal, een mensachtige robot waarin animatietechnieken worden gebruikt.
3.1 Benoem zoveel mogelijk aspecten die zorgen voor herkenning. Dit kunnen zowel beeldaspecten als herinneringen of gevoelens zijn.
3.2 Benoem daarna zoveel mogelijk aspecten die juist zorgen voor vervreemding.
David Cronenberg, eXistenZ (1999)
Jordan Wolfson, Colored Sculpture (2016)
Bertolt Brecht, Driestuiveropera (1928)
door Het Nationaal Toneel
Samuel Beckett, Happy Days (1961)
door National Theatre of Great Britain,
regie Deborah Warner (2008)